ZABAWA - w życiu dziecka

Zabawa w życiu dziecka

 

„Zabawa jest nauką, nauka zabawą.

Im więcej zabawy, tym więcej nauki”.

Glenn Doman

 

Zabawa

jest tym rodzajem aktywności każdego człowieka, który w najrozmaitszych formach przewija się przez całe jego życie i towarzyszy w całej jego historii. To jednocześnie najważniejszy czynnik rozwoju dziecka niezależnie od jego wieku, jeden ze sposobów uczenia się siebie i świata. Pojęcie "zabawa" oznacza każdą czynność wykonywaną dobrowolnie, dla przyjemności, bez względu na końcowy jej rezultat. Bawimy się dla samej zabawy. Na tym właśnie polega różnica między pracą a zabawą, że nieistotne są jej ostateczne efekty. Zabawa zajmuje tak znaczną część życia dziecka, że często nie dostrzegamy jej znaczenia. Odgrywa ona ogromną rolę w następujących płaszczyznach rozwoju:

- fizycznej : wspomaga rozwój mięśni i sprawności manualnej oraz umożliwia wyładowaniu energii, która- jeśli będzie zablokowana– wywoła napięcie i rozdrażnienie;
-społecznej : uczy określonych norm zachowania, współpracy, dzielenia się z innymi i przyjaźni, bez których dziecko staje się samolubne i dominujące;
-poznawczej : uczy postrzegania kształtów, kolorów, rozmiarów i struktury przedmiotów.

Aktywność zabawowa pojawia się na długo przed trzecim rokiem życia, ale dopiero w następnych latach rozkwita. Dobra zabawa jest potrzebna dziecku jak jedzenie, ubranie, sen. Taka, która oprócz sprawiania radości jednocześnie uczy i rozwija. Podstawowym warunkiem dobrej zabawy dziecka są : odpowiednie miejsce, czas, dobrze dobrane zabawki, a oprócz tego naturalne zainteresowanie i zaangażowanie.

Bardzo ważnym warunkiem dobrej i udanej zabawy są odpowiednie zabawki – dobrane do wieku, możliwości i zainteresowań dziecka: ładne, kolorowe, cieszące wzrok, pobudzające inicjatywę, pomysłowość i twórczy wysiłek dziecka. W zabawie dziecko wyraża siebie i rozładowuje napięcia emocjonalne. Stąd zabawa, szczególnie spontaniczna ma walory terapeutyczne. Prowadzi ona do względnej równowagi w zachowaniach dziecka ze światem zewnętrznym i tym samym powoduje zaspakajanie potrzeb i oczekiwań dziecka. Zabawa jest ciągłym przeżyciem twórczym, wysiłkiem intelektualnym dającym radość i zapomnienie.

Psychologia rozwojowa prezentuje nam różnorodne klasyfikacje zabaw opierające się na rozmaitych kryteriach podziału. W literaturze polskiej najbardziej rozpowszechniony jest podział P.A. Rudika ( za M. Marchewa- Pichlińska.), który wyodrębnił: zabawy tematyczne (w role, twórcze), konstrukcyjne, dydaktyczne, ruchowe. M. Marchewa-Pichlińska (…) zwraca jednak uwagę, że podział ten znakomicie sprawdza się wyłącznie przy charakterystyce zabaw dzieci w wieku przedszkolnym, trudniej go natomiast zastosować we wcześniejszych stadiach rozwoju. W okresie tym można natomiast wyróżnić następujące rodzaje zabaw:

Ø                 zabawy manipulacyjne ( funkcjonalne, od 0 do 3 lat) – najprostsze pojawiające się już w niemowlęctwie; polegają na wykonywaniu wielokrotnie powtarzanych, prostych czynności; w zabawach tych dziecku sprawia przyjemność oddziaływanie na przedmioty i przekształcanie ich za pomocą ruchu – ważna jest sama czynność manipulacji. Zabawy manipulacyjne stanowią wstęp do bardzo skomplikowanych rodzajów czynności, np. do zabaw konstrukcyjnych, tematycznych, czy nawet ruchowych – dziecko zbiera podczas nich doświadczenia dotyczące właściwości przedmiotów, np. przeznaczenia, ciężaru czy kształtu. Przykłady zabaw manipulacyjnych: potrząsanie grzechotką, wkładanie zabawek do pudełka, wyjmowanie mniejszych przedmiotów z większych, manipulacje w piasku i wodzie, zdejmowanie i nakładanie krążków na piramidki, przenoszenie, gromadzenie, rozrzucanie i przewożenie przedmiotów, itd.

Ø                 Zabawy tematyczne ( wiek po niemowlęcy do wieku szkolnego) – bawią się w „coś” lub „ kogoś”, opierają się na zaobserwowanych przez siebie czynnościach i działaniach dorosłych, najpierw rodziców, później osób z otoczenia. Dzieci najmłodsze naśladują przede wszystkim wykonywane wobec nich czynności pielęgnacyjne czy opiekuńcze, np. karmienie, usypianie czy kąpiel lalki lub misia, trzylatek natomiast bawi się już, np. w żołnierza, listonosza czy policjanta – w tym okresie dziecko nie tylko odtwarza, ale zaczyna włączać do zabaw elementy twórcze, zaczerpnięte z wyobraźni, momentem przełomowym jest w zabawie tematycznej przyjęcie i odegranie określonej roli. Może ona pojawiać się w odniesieniu do następujących kręgów tematycznych:

* zabawy w rodzinę i panujące w niej obyczaje (Boże narodzenie, urodziny); * zabawy w pracę i zajęcia domowe czy zajęcia w gospodarstwie wiejskim ( sprzątanie); * zabawy w pracę na zewnątrz, np. w handlu, krawiectwie, itp. * zabawy z wykorzystaniem z instytucji życia publicznego, tj. kino, teatr, biblioteka, straż pożarna, itp.* zabawy w życie zwierząt; * zabawy z wykorzystaniem motywów z literatury, bajek i filmów.

Ø                 zabawy konstrukcyjne ( od 2 roku życia do końca wieku szkolnego) – ich efektem jest wytwór, produkt, sporządzony przez dziecko własnoręcznie lub za pomocą narzędzi; może być inspirowany wyobraźnią lub oparty na określonym wzorze czy modelu. Już dziecko stojące u progu drugiego roku życia chętnie ustawia jeden klocek na drugi wznosząc wieżę – od piętrzenia klocków przechodzą do selekcjonowania ich doboru pod względem kształtu czy wielkości, konstrukcji płotków czy murków. W trzecim roku życia umieją już wznieść skomplikowane budowle z kilkunastu czy kilkudziesięciu klocków. Na początku wieku przedszkolnego dzieci konstruują bez jakiegoś określonego planu czy wyobrażenia, w tym co ma powstać. Wynik działania powstaje samoczynnie podczas budowy, często ulega zmianie – powstają budowle chaotyczne, pozbawione logiki konstrukcji. Dzieci starsze budują już planowo, czasem dochodząc wręcz do swoistego mistrzostwa w tej dziedzinie, natomiast w okresie dorastania zabawy konstrukcyjne przekształcają się w czynności praktyczne, np. majsterkowanie, zdobnictwo czy modelarstwo.

Ø                 Zabawy dydaktyczne ( wiek przedszkolny i szkolny) – w czasie tych zabaw pragniemy dziecko czegoś nauczyć, pobudzić u niego rozwój umysłowy. Musi ono w ich trakcie rozwiązać określone zadanie czy problem mający cel kształcący. Może to być, np. rozwiązywanie zagadek, rebusów, krzyżówek, układanie puzzli, itd. Celem zabaw dydaktycznych jest przede wszystkim pobudzanie procesów poznawczych – zdolności, postrzegania, rozwinięcie wyobraźni, pamięci, myślenia uwagi czy mowy.

Ø                 Zabawy ruchowe (od wieku po niemowlęcego do młodzieńczego) – wymagają one pewnej, sprawności fizycznej, umiejętności poruszania się czyli zdolności lokomocji. Ich przestrzenią jest zwykle podwórko, plac zabaw, sala gimnastyczna czy boisko. Są one najbardziej związane z charakterystyczną dla okresu dziecięcego – potrzebą aktywności – niekiedy nie mają wyrazistego celu, a przyjemność płynie z wykonywania samej czynności. W wieku po niemowlęcym zabawy takie, polegają przede wszystkim na: popychaniu przed sobą zabawek na drążku i sznurku, chodzeniu po drabinkach, huśtaniu czy jeżdżeniu na rowerku.

Wraz z wiekiem zmienia się skomplikowanie zabaw ruchowych, np. przyjmują one formę gier z jasno określonymi regułami, zasadami ( wiek szkolny i młodzieńczy). Zabawy z elementami twórczości artystycznej – zajęcia plastyczne, aktorskie, muzyczne, itd.

Zabawy możemy podzielić na typy według innej klasyfikacji:

Ø                 zabawa swobodna, spontaniczna – brak reguł, przepisów; raczej samotna niż grupowa (odpowiada zatem szczególnie małym dzieciom, które zaczynają i przestają bawić się, gdy tylko mają ochotę); w większości wypadków ma charakter badawczy, dziecko wprawdzie używa zabawek, jednak nie są one specjalnie istotne – stanowią przede wszystkim przedmiot badania, podobnie jak znajdujące się wokół przedmioty;

Ø                 zabawa udawana ( iluzacyjna) – dziecko nadaje sytuacji lub przedmiotom inne właściwości niż wskazują na to ich cechy rzeczywiste, co wyraża słowami lub odpowiednim zachowaniem ( np. personifikacja – mówienie do lalek lub przedmiotów martwych, zajęcia domowe, sprzedawanie i kupowanie, itd.).

Zadaniem rodziców i nauczycieli jest troska o to , aby zabawa przebiegała we właściwej atmosferze wychowawczej . Należy czuwać nie tylko nad bezpieczeństwem dzieci, ale także nad tym, aby nie naruszały reguł społecznego współżycia. To zadanie nie sprowadza się jednak wyłącznie do usuwania konfliktów powstałych między dziećmi podczas zabawy, lecz przede wszystkim do zapobiegania sytuacjom konfliktowym poprzez kształtowanie u dzieci zasad przestrzegania swoistej „umowy społecznej” regulującej współżycie w grupie . Zespół dzieci przywykły do dostosowywania się do przyjętych wspólnie norm społeczno– moralnych w życiu przedszkola będzie podporządkowywał się im tym bardziej w zabawie stanowiącej istotny składnik procesu socjalizacji.

Zabawa zajmuje centralne miejsce w wychowaniu przedszkolnym. Jest ona tak silną i trwałą potrzebą dziecka jak potrzeba pokarmu, ruchu, towarzystwa innych dzieci. Na zabawę i inną działalność dowolną musi się znaleźć dużo czasu w rozkładzie dnia przedszkolnego, ponieważ w rozwoju małego dziecka są one niezbędne. Bez zabawy oraz bez swobody ekspresji i spontanicznego działania nie da się wychowywać człowieka aktywnego, samodzielnego, zdolnego do inicjatywy. Prawidłowo zaspokajając potrzeby dziecka kształtuje się względnie zgodna i trwała organizacja wiedzy, uczuć, motywów działania i reakcji. Proces ten ma miejsce od najwcześniejszych lat życia i ma wpływ na życie psychiczne i prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie.

Dorośli powinni zrozumieć, że „dziecko nie bawi się dlatego, że jest dzieckiem, ale bawi się dlatego, by stać się dorosłym”

Opracowała Sylwia Żelechowska

Literatura
1.A.P.Sperling,1995,Psychologia.Zysk i s-ka .Poznań ,
2.M.Debesse, 1983,Etapy wychowania. WSiP. Warszawa,
3.B.Getka,1994,Rola zabawy w życiu dziecka. ”Wychowanie w Przedszkolu”,
4.R.Więckowski,1996,Terapeutyczna funkcja zabawy. ”Wychowanie w Przedszkolu”,
5.L.Czyż,1996,Zabawa,czyli przeżycie twórcze. ”Plastyka i Wychowanie”,
6.J.Huizinga,1985,Homo Ludens. Zabawa jako źródło kultury. Czytelnik Warszawa ,
7.B.Bernstein,1990,Odtwarzanie kultury. PIW.Warszawa
8.M.Przetacznik-Gierowska,G.Makkieło-Jarża,1992,Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego. WSiP .Warszawa,